مراحل توبه و پاکسازی( بسیار عالیست حتما، بخوانید)
تعبیراتى كه در این آیه آمده مانند: «بندگان من»، «ناامید نشوید»، «رحمت خدا»، «آمرزش همه گناهان»، «غفور و رحیم بودن خدا»؛ همه حكایت از وسعت دامنه استغفار و پذیرش توبه و گستردگى رحمت الهى مى‌كند، به خصوص تعبیر به "عبادى"؛ «بندگان من»، كه بیانگر آن است كه همه از خوب و بد، بندگان خدا هستند و خداوند به آنها آنچنان مهربان است كه آنها را بندگان خودش خوانده است. بنابراین چشم‌انداز امید به آمرزش، بسیار وسیع و گسترده است.
5- (7)؛ هنگامى كه بندگانم از تو درباره من سوال كنند، (بگو) من نزدیكم به دعا كننده به هنگامى كه مرا مى‌خواند پاسخ مى‌گویم، پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا راه یابند و به مقصد برسند.
از لطایف و نكات بسیار ظریف در نزدیك بودن خدا به انسان این كه در این آیه خداوند هفت بار، امور را به ذات پاك خود، بدون واسطه نسبت داده است: بندگان من، درباره من، من نزدیكم، مرا مى‌خواند، من پاسخ مى‌گویم، دعوت مرا اجابت كند، به من ایمان آورد.
یار نزدیكتر از من به من است وین عجب بین كه من از وى دورم
6- (8)؛ اى مؤمنان! همگى به سوى خدا باز گردید.
7- (9)؛ و خدا كسى است كه توبه بندگانش را مى‌پذیرد.
8- (449)؛ قطعاً خداوند توبه كنندگان را دوست دارد.
9- (10)؛ اى كسانى كه ایمان آورده‌اید توبه حقیقى و خالص كنید.
10- (11)؛ او كسى است كه توبه بندگانش را مى‌پذیرد و از گناهان مى‌گذرد.
11- (12)؛ آیا توبه نمى‌كنند و به سوى خدا باز نمى‌گردند و از او طلب آمرزش نمى‌نمایند. خداوند آمرزنده مهربان است.
در این آیه با استفهام انكارى كه بیانگر تاكید است، خداوند انسان‌ها را به سوى توبه و استغفار دعوت مى‌نماید و با ذكر دو صفت "غفور" و "رحیم" بودنش، عواطف آنها را تحریك مى‌نماید تا شاید به سوى خدا باز گردند و با آب استغفار، گناهانشان را بشویند و در پرتو توبه بر كمالات و فضایل انسانى خود بیفزایند.
توبه از دیدگاه روایات
با بررسى و تجزیه و تحلیل روایات مربوط به توبه و استغفار، مطالب متنوع و جامعى، پیرامون توبه به دست مى‌آید كه در اینجا به طور خلاصه به بخش مهمى از آن مى‌پردازیم:
1- توبه راستینتوبه راستین پنج ركن دارد:
- ترك گناه.
- پشیمانى از گناهان سابق.
- تصمیم بر ترك گناه.
- جبران گناهانى كه قابل جبران است با اداى حق الله و حق النّاس.
- استغفار با زبان.
توبه نصوح چیست؟
خداوند در قرآن كریم می فرماید:
(13)؛ به درگاه الهى توبه نصوح كنید.
امام صادق علیه السلام در تفسیر واژه «نصوح» چنین فرمودند:
(14)؛ آن توبه‌اى است كه هرگز به آن گناه باز نگردد.
و امام هادى علیه السلام در معنى نصوح فرمود:
(15)؛ توبه نصوح، آن است كه باطن انسان مانند ظاهر بلكه بهتر از ظاهر باشد.
رسول خدا صلّى الله علیه وآله در معنى نصوح فرمودند:
(16)؛ توبه كننده، هرگز به گناه باز نگردد، چنانكه شیر به پستان باز نمى‌گردد.
امام على علیه السلام در معنى نصوح مى‌فرماید:
(17)؛ پشیمانى قلبى و عذرخواهى با زبان، و تصمیم جدى و مداوم بر ترك گناه.
2- شرائط صحت و كمال توبه
شخصى براى خودنمایى در محضر على علیه السلام گفت: "استغفر الله". حضرت على علیه السلام به او فرمود: مادرت به عزایت بنشیند آیا مى‌دانى استغفار (تنها به زبان نیست و) از درجه اعلى است؟ سپس فرمود: استغفار و توبه داراى شش ركن است:
- پشیمانى از گناهان قبل،
- تصمیم بر ترك گناه،
- اداى حق مردم،
- اداى حق الله،
- ذوب شدن گوشت بدن كه از غذاى حرام روییده شده با حزن و اندوه،
- بدن سختى طاعت خدا را بچشد همانگونه كه شیرینى گناه را چشیده است.(18) در این هنگام بگو: استغفر الله.(19)
جبران گناهان گاهى به مرحله‌اى مى‌رسد، كه باید گناهان سابق را تبدیل به نیكى‌ها كند. یعنى نه تنها آثار گناه را از لوح دل بشوید، بلكه آثار درخشان كارهاى نیك را جایگزین آن بنماید. به عنوان مثال اگر كسى مدت‌ها پدر یا مادرش را آزرده و اكنون توبه كرده، تنها قطع آزار كافى نیست. بلكه باید با شیرینى محبت خود، تلخى آزار را جبران كند.
امام سجاد علیه السلام فرمودند:
(20)؛ توبه یعنى كار شایسته و بازگشت از انحراف، نه لقلقه زبان.
یكى دیگر از شرایط توبه، جبران ضایعات گناه است.
قرآن در این باره مى‌فرماید:
مگر كسانى كه بعد از این توبه كنند و به اصلاح و جبران بپردازند.
جمله "واصلحوا" بیانگر این است كه شرط مهم توبه اصلاح و جبران ضایعات گناه است.
یكى دیگر از شرایط كمال توبه اقرار به گناه است، تا آنجا كه امام باقر علیه السلام فرمودند:
سوگند به خدا از گناه نجات پیدا نمى‌كند، مگر كسى كه به گناه اعتراف كند.(21)
و حضرت على علیه السلام مى‌فرماید:
(22)؛ اعتراف كننده به گناه، توبه كننده است.
3- انواع توبه و مراحل آن
امام صادق علیه السلام در ضمن گفتارى فرمودند:
(23)؛ هر گروهى داراى یك نوع توبه هستند... توبه بندگان خاص و ممتاز، توبه كردن از لحظات غفلت از خدا و متوجه شدن به غیر خداست و توبه توده مردم، توبه از گناهان است.
مطلب دیگر این كه، پشیمانى از گذشته و تصمیم بر ترك گناه، مرحله نخستین توبه است، مراحل بعد آن است كه توبه كننده از هر نظر به حالت روحانى قبل از گناه درآید.
همچون بیمار و كسى كه تب دارد، كه با خوردن دارو، تب او قطع مىشود، ولى بعد از این مرحله نیاز به داروهاى تقویتى دارد تا با استفاده از آنها، بنیه جسمى او به مرحله قبل از بیمارى برسد و شاید سخن امام باقر علیه السلام بر همین اساس باشد كه فرمود:
(24)؛ توبه كننده از گناه همانند كسى است كه گناه ندارد و آن كس كه در گناه بماند و در عین حال استغفار كند همانند مسخره كننده است.
4- وسعت دامنه پذیرش توبه
چنانكه قبلاً ذكر شد، خداوند مى‌فرماید:
(25)؛ از رحمت خدا ناامید نشوید، خداوند همه گناهان را مى‌آمرزد.
این آیه با صراحت بیان مى‌دارد كه راه توبه به روى همه كس باز است. تا آنجا كه نقل شده «وحشى» قاتل حضرت حمزه (علیه السلام) با شنیدن این آیه به حضور پیامبر (صلّى الله علیه وآله) آمد و اظهار توبه كرد.
پیامبر اكرم (صلّى الله علیه وآله) توبه او را پذیرفت ولی فقط به او فرمود: از چشم من غایب شو، چرا كه من نمى‌توانم به تو نگاه كنم.
رسول اكرم (صلّى الله علیه وآله) مى‌فرماید:
در هر جا هستى، از خدا بترس و با مردم با اخلاق نیك برخورد كن، و هرگاه گناهى كردى كار نیكى انجام بده كه آن گناه را محو كند.
بعضى سؤال كردند: آیا این آیه درباره وحشى است یا شامل همه مسلمین مىشود؟ پیامبر (صلّى الله علیه وآله) فرمود: همه را شامل مىشود.(26)
وسعت و دامنه پذیرش توبه تا آنجاست كه روایت شده: شخصى در محضر حضرت رضا (علیه السلام) گفت: خدا لعنت كند كسى كه با على (علیه السلام) جنگید. امام رضا (علیه السلام) به او فرمود:
(27)؛ بگو مگر كسى كه توبه كرد و خود را اصلاح نمود.
و این بیانگر لطف الهى نسبت به گنهكاران است اصولاً اسلام راه بازگشت به سوى خدا را به روى هیچ كس نمى‌بندد، حتى در مورد عذاب سخت شكنجه گران مى‌فرماید:
(28)؛ براى آنان كه زنان و مردان با ایمان را شكنجه دادند، ولى توبه ننمودند عذاب دوزخ است.
جمله "ثم لم یتوبوا" حاكى از پذیرش توبه شكنجه گران است.
5- محبت خاص خدا به توبه كنندگان
در قرآن مى‌خوانیم:
(29)؛ خداوند قطعاً توبه كنندگان را دوست مى‌دارد.
امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
هر گاه مردى در شب تاریك شتر و توشه‌اش را در سفر گم كند و سپس پیدا كند، چقدر خوشحال مىشود، خداوند بیشتر از او نسبت به توبه كننده فرحناك مىشود.(30)
و در سخن دیگر فرمودند:
(31)؛ خداوند به توبه بنده‌اش فرحناك‌تر است از مرد عقیمى كه داراى فرزند شود و از شخصى كه گمشده‌اش را پیدا كند، و از تشنه‌اى كه به آب مى‌رسد.
رسول اكرم (صلّى الله علیه وآله) فرمودند:
هیچ موجودى در پیشگاه خدا، محبوب‌تر از مرد یا زن توبه كننده نیست.(32)
نیز فرمودند: (33)؛ توبه كننده، محبوب خدا است.
6- سرزنش از تاخیر توبه
انسان، هر لحظه مامور به توبه است و فرمان توبوا، «توبه كنید» او را به تعجیل در توبه دعوت مى‌نماید، بنابراین تاخیر در توبه تاخیر در انجام فرمان الهى است و چنین كسى در هر لحظه به عنوان ترك كننده فرمان خدا به حساب مى‌آید.
امام جواد علیه السلام مى‌فرماید:
34)؛ تاخیر توبه نوعى غرور و بى‌خبرى و طولانى نمودن آن نوعى حیرت و سرگردانى است.
امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
سه كار كفاره و جبران كننده گناه است: بلند سلام كردن، اطعام دادن، نماز شب و عبادت در آن هنگام كه مردم خوابیده‌اند.
مردى از امیرمؤمنان على علیه السلام درخواست موعظه كرد، آن حضرت به او فرمود:
(35)؛ از كسانى مباش كه بدون عمل، امید سعادت آخرت را دارند، و توبه را با آرزوهاى دراز به تاخیر مى‌اندازند.
نیز فرمودند: (36)؛ آن كس كه توبه را به آینده موكول مى‌كند، دین ندارد.
امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
ایّاكَ و التَّسویف فَانَّه بَحرٌ یُغرَقُ فیه الهَلْكى (37)؛ از تاخیر انداختن (توبه) بپرهیز، زیرا تاخیر انداختن (همچون) دریایى است كه درمانده در آن غرق مى‌گردد.
باید توجه داشت كه توبه هنگام مرگ، ارزشى ندارد، چنان كه ایمان و توبه فرعون هنگام غرق شدن پذیرفته نشد و در آیه 18 سوره نساء به این مطلب تصریح شده است.
محمد همدانى مى‌گوید، از حضرت رضا (علیه السلام) پرسیدم: چرا خدا، فرعون را غرق كرد، با این كه ایمان آورد و به توحید اعتراف كرد؟
آن حضرت در پاسخ فرمود:
(38)و (39)؛ زیرا فرعون هنگام دیدن عذاب، ایمان آورد. و ایمان در این هنگام پذیرفته نیست.
و این را نیز نباید از نظر دور داشت كه در روایات متعدد آمده هرگاه مؤمن گناهى مرتكب شود، تا هفت ساعت به او مهلت داده مىشود كه اگر در این هفت ساعت توبه كرد، گناه او در نامه عمل ثبت نمى‌گردد، در بعضى از روایات به جاى هفت ساعت از صبح تا شب ذكر شده است، امام صادق علیه‌السلام فرمودند:
(40)؛ بنده وقتى كه گناه كند، از بامداد تا شب مهلت دارد اگر در این مدت از درگاه خدا طلب آمرزش كرد، آن گناه بر او نوشته نشود.
7- نتایج درخشان توبه
توبه و قبولى آن از نعمت‌ها و مواهب كم نظیر الهى است و داراى آثار و نتایج بسیار درخشانى است.
توبه حقیقى آنچنان انسان گنهكار را دگرگون مى‌كند، كه گویى اصلاً گناه نكرده است. چنانكه امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
(41)؛ توبه كننده از گناه مانند آن است كه گناهى نكرده است.
امام باقر علیه السلام فرمود: اگر كسى داراى چهار خصلت باشد هر چند از سر تا قدمش را گناه فرا گرفته باشد خداوند آن گناهان را به نیكى تبدیل مى‌كند:
راستگویى، شرم و حیا، نیك خلقى، روحیه شكرگزارى.
توبه حقیقى موجب پرده‌پوشى و نابودى آثار گناه مى‌گردد، امام صادق علیه السلام فرمودند:
هنگامى كه بنده توبه حقیقى كرد، خداوند او را دوست مى‌دارد، و در دنیا و آخرت گناهان او را مى‌پوشاند، هر چه از گناهان كه دو فرشته موكل بر او برایش نوشته‌اند از یادشان ببرد و به اعضاى بدن وحى مى‌كند كه گناهان او را پنهان كنید. و به نقاط زمین (كه او در آن گناه كرده) فرمان مى‌دهد گناهان او را پنهان كنید.
(42)؛ پس توبه كننده با خدا ملاقات كند به گونه‌اى كه هیچ چیز نیست كه در پیشگاه خدا گواهى بدهد كه او چیزى از گناه را انجام داده است.
در آیه 8 سوره تحریم كه به توبه نصوح امر شده، به پنج ثمره و نتیجه توبه حقیقى اشاره شده كه عبارتند از:
1- بخشودگى گناهان.
2- ورود در بهشت پر نعمت الهى.
3- عدم رسوایى در قیامت.
4- نور ایمان و عمل، در قیامت به سراغ توبه كنندگان آمده و پیشاپیش آنها حركت نموده و ایشان را به سوى بهشت، هدایت مى‌كنند.(43)
5- توجه آنها به خدا بیشتر مى‌گردد، و تقاضاى تكمیل نور و آمرزش كامل گناه خود مى‌كنند.
بطور خلاصه، توبه حقیقى انسان را محبوب خدا مى‌كند، آن هم به عنوان محبوب‌ترین بندگان، چنانكه امام كاظم علیه السلام مى‌فرماید:
(44)؛ و محبوب‌ترین بندگان در پیشگاه خدا، آنهایى هستند كه در فتنه (گناه) واقع شوند و بسیار توبه كنند.
و در روایت دیگرى از امام معصوم نقل شده (45) كه خداوند به توبه كنندگان، سه موهبت عطا كرده كه اگر یكى از آنها را به همه اهل آسمان‌ها و زمین مى‌داد همه آنها نجات مى‌یافتند:
1- بشارت به آنها كه خداوند آنان را دوست دارد،(46) و كسى كه خدا او را دوست بدارد او را عذاب نمى‌كند.
2- حاملین عرش خدا و ره‌یافتگان در جوار عرش كبریایى خداوند براى توبه كنندگان، طلب آمرزش مى‌كنند و مقامات عالى را براى آنها آرزو مى‌نمایند.(47)
3- گناهان توبه كنندگان به حسنات و پاداش‌ها، تبدیل مى‌گردد و خداوند به آنها نوید رحمت و امن داده است.(48)
در پایان بحث توبه، با امام سجاد علیه السلام همنوا شویم كه در فرازى از مناجات خود از مناجات‌هاى پانزده‌گانه‌اش به پیشگاه خداوند چنین عرض مى‌كند:
الهى انت فَتَحت لِعبادك باباً الى عَفوِك، سمّیتَه التّوبه، فقلت: توبوا الى الله توبة نصوحاً، فما عذر مَن اغفل دخول الباب بعد فتحه؟ (49)؛ اى خداى من! تو آن كسى هستى كه درى به سوى عفوت براى بندگانت گشوده‌اى و نام آن را توبه نهاده‌اى و (در قرآن) فرموده‌اى: به سوى خدا باز گردید و توجه خالص كنید، اكنون عذر كسانى كه از وارد شدن به این در گشوده غفلت كرده‌اند، چیست؟
جبران گناه
در توبه یكى از اركان مهم، جبران گناه است، كه موجب شستن آثار گناه شده و زدودن رسوبات گناه مى‌گردد.
از این جبران، در اسلام با عنوان «كفارات و تكفیر» «پوشاندن و پاك كردن» یاد مىشود.
«تكفیر» در مقابل «اِحباط» است، احباط یعنى انسان با ارتكاب گناه، كارهاى نیك خود را پوچ و بى اثر كند، ولى تكفیر یعنى انسان با كارهاى نیك، آثار گناهان از چهره جان خود بزداید، به عبارت روشن‌تر توبه داراى دو مرحله است:
1- قطع و ترك گناه (پاكسازى).
2 - تقویت جان با اعمال نیك (بهسازى).
همانند بیمارى كه درمان او داراى دو بعد است، یكى خوردن داروى‌هاى درمان كننده، دوم خوردن داروهاى نیروبخش، تا آثار و ضایعات بیمارى را از بین ببرد.
جبران گناهان گاهى به مرحله‌اى مى‌رسد، كه باید گناهان سابق را تبدیل به نیكى‌ها كند. یعنى نه تنها آثار گناه را از لوح دل بشوید، بلكه آثار درخشان كارهاى نیك را جایگزین آن بنماید. به عنوان مثال اگر كسى مدت‌ها پدر یا مادرش را آزرده و اكنون توبه كرده، تنها قطع آزار كافى نیست. بلكه باید با شیرینى محبت خود، تلخى آزار را جبران كند.
جبران گناه از دیدگاه قرآن
(50)؛ (اندیشمندان) با كارهاى نیك، كارهاى بد خود را از بین مى‌برند.
(51)؛ مگر كسى كه توبه كند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، كه خداوند گناهان این گروه را به حسنات تبدیل مى‌كند.
-(52)؛ نماز را در دو طرف روز و اوایل شب برپا دار، چرا كه نیكى‌ها، بدى‌ها را بر طرف مى‌سازد.
- (53)؛ اگر از گناهان كبیره‌اى كه از آن نهى شده‌اید، اجتناب كنید گناهان كوچك شما را مى‌پوشانیم.
- (54)؛ كسانى كه ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند، قطعاً گناهان آنان را مى‌پوشانیم.
منظور از پوشاندن گناه چیست؟
- (55)؛ پس آنها كه در راه خدا هجرت كردند و از خانه‌هاى خود بیرون رانده شدند، و در راه من آزار دیدند و جنگ كردند و كشته شدند سوگند یاد مى‌كنم كه گناهان آنها را مى‌پوشانم و محو مى‌كنم.
از آیات فوق چنین نتیجه مى‌گیریم كه:
توبه‌اى مورد قبول است و موجب محو گناهان مى‌گردد كه با ایمان، عمل صالح، نماز، هجرت، جهاد و شهادت همراه باشد وگرنه ضایعات گناهان سابق، جبران نخواهد شد.
جبران گناه از دیدگاه روایات
در روایات بطور صریح تاكید شده كه در توبه ترك گناه و پشیمانى، كفایت نمى‌كند. بلكه باید آثارى را كه گناهان در زندگى انسان پدید آورده‌اند با كارهاى نیك، جبران و اصلاح نمود.
این جبران در چهره‌هاى مخصوصى بروز مى‌كند، تا عامل تربیت و تكامل انسان گردد. براى تكمیل این بحث، به روایات زیر توجه كنید:
- رسول اكرم (صلّى الله علیه وآله) مى‌فرماید:
(56)؛ در هر جا هستى، از خدا بترس و با مردم با اخلاق نیك برخورد كن، و هرگاه گناهى كردى كار نیكى انجام بده كه آن گناه را محو كند.
- امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
(57)؛ هرگاه نشانه‌هاى توبه، از توبه كننده آشكار نگردد، او توبه كننده حقیقى نیست. (آشكار شدن نشانه‌هاى توبه این است كه
آنها را كه ادعاى حقى بر او دارند راضى كند، نمازهاى قضا شده‌اش را اعاده نماید، در برابر مؤمنان متواضع باشد، و خود را از طغیان هوس‌هاى نفسانى حفظ نماید ...
- امیرمؤمنان على علیه السلام فرمودند:
(58)؛ میوه و اثر توبه، جبران ضایعات نفس است.
- امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
(59)؛ چقدر كارهاى نیك، بعد از گناهان شایسته و زیبا است.
- امام كاظم علیه السلام فرمودند:
(60)؛ از كفارات گناهان بزرگ، پناه دادن به انسان‌هاى پریشان و گرفتار و زدودن اندوه از اندوهگین است.
- شخصى از رسول خدا (صلّى الله علیه وآله) پرسید: كفاره گناه غیبت چیست؟
حضرت فرمودند:
(61)؛ براى كسى كه او را غیبت كرده‌اى، از خدا طلب آمرزش كن.
- امام باقر علیه السلام مى‌فرماید:
إ (62)؛ سه كار كفاره و جبران كننده گناه است: بلند سلام كردن، اطعام دادن، نماز شب و عبادت در آن هنگام كه مردم خوابیده‌اند.
- امام باقر علیه السلام فرمودند:
(63)؛ اگر كسى داراى چهار خصلت باشد هر چند از سر تا قدمش را گناه فرا گرفته باشد خداوند آن گناهان را به نیكى تبدیل مى‌كند:
راستگویى، شرم و حیا، نیك خلقى، روحیه شكرگزارى.
- شخصى به حضور رسول خدا (صلّى الله علیه وآله) آمد و عرض كرد: گناهانم بسیار شده‌اند و اعمال نیكم اندك است. پیامبر اكرم فرمود:
(64)؛ سجده‌هاى بسیار بجا بیاور چرا كه سجده، گناهان را آنچنان مى‌ریزد كه باد، برگ‌هاى درخت را مى‌ریزد.
هماهنگى جبران با گناه
جبران گناه، با كارهاى نیك، ممكن است به صورت‌هاى گوناگون مانند كمك‌هاى مالى، جهاد در راه خدا، روزه گرفتن، شب زنده‌دارى و ... انجام گیرد، ولى مناسب آن است كه جبران هر گناه متناسب با همان گناه باشد. مثلاً بى‌حجابى و ناپاكى را با حفظ كامل عفت و پاكدامنى، جبران كرد. گناه غیبت را با كنترل و مراقبت زبان، جبران نمود. گناه ظلم و بى رحمى را با احسان به مظلومان و دستگیرى از بینوایان، تلافى نمود. گناه چشم‌چرانى را با عفت چشم و نگاه‌هایى كه براى آن پاداش است مانند نگاه به قرآن و به چهره عالم و نگاه به چهره پدر و مادر، جبران نمود. چنانكه از بعضى روایات این مطلب استفاده مىشود؛
امام صادق علیه السلام مى‌فرماید:
(65)؛ كفاره و جبران (گناه) كارمندى حاكم ظالم، رسیدگى و برآوردن نیازمندى‌هاى برادران(مردم) است.
پی‌نوشت‌ها:
1- مفردات راغب، ص 76.
2- هود / 3.
3- آل عمران / 135.
4- نساء / 110.
5- مائده / 9.
6- زمر / 53.
7- بقره / 186.
8- نور / 31.
9- شورى / 25.
10- بقره / 222.
11- تحریم / 8.
12- تحریم / 8.
13- مائده / 74.
14- تحریم / 8.
15- كافى، ج 2 ص 432.
16- بحار، ج 6 ص 22.
17- مجمع البیان، ج 10 ص 318.
18- تحف العقول / ص 149.
19- از علامه مجلسى قدس سره نقل شده كه چهار ركن اول شرایط صحت توبه است، و دو ركن بعد دو شرط كمال توبه مىباشد.
20- نهج البلاغه، حكمت 417.
21- كشف الغمه، ج 2 ص 313.
22- وسائل الشیعه، ج 11 ص 347.
23- مستدرك الوسائل، ج 2 ص 345.
24- مصباح الشریعه، ص 97.
25- كافى، ج 2 ص 435، در قرآن 8 بار ذات پاك خدا با عنوان تَوّاب رَحیم توصیف شده این عنوان بیانگر آن است كه: اگر بنده اى توبه خود را شكست، باز ناامید نشود و مجدداً توبه كند، چرا كه خداوند بسیار توبه پذیر است.
26- زمر / 53.
27- سفینة البحار (وحشى). تفسیر فخر رازى، ج 27 ص 4.
28- وسائل الشیعه، ج 11 ص 266.
29- بروج / 10.
30- بقره / 222.
31- كافى، ج 2 ص 435.
32- میزان الحكمه، ج 1 ص 541.
33- سفینة البحار، ج 1 ص 127، عیون اخبار الرضا، ج 2 ص 29.
34- جامع السعادات، ج 3 ص 51.
35- بحار، ج 6 ص 30.
36- نهج البلاغه، حكمت 150.
37- غرر الحكم، میزان الحكمة، ج 4 ص 589.
38- بحار، ج 78 ص 164.
39- بحار، ج 6 ص 23.
40- از آیات 50 و 51 سوره یونس استفاده مىشود كه به هنگام نزول عذاب درهاى توبه بسته است، چرا كه توبه در چنین حالى شبیه توبه اجبارى و اضطرارى است و چنین توبه اى بى ارزش است.
41- كافى، ج 2 ص 437.
42- كافى، ج 2 ص 435.
43- كافى، ج 2 ص 431.
44- نمونه، ج 24 ص 292.
45- كافى، ج 2 ص 432.
46- كافى، ج 2 ص 432.
47- بقره، 222.
48- مؤمن / 7 9.
49- فرقان / 68 70.
50- بحار، ج 94 ص 142.
51- رعد / 22.
52- فرقان / 70.
53- هود / 114.
54- نساء / 31.
55- عنكبوت / 7.
56- آل عمران / 195.
57- بحار، ج 71 ص 242. وسائل الشیعه، ج 11 ص 384.
58- بحار، ج 6 ص 35، میزان الحكمة، ج 1 ص 548.
59- مستدرك الوسائل، ج 2 ص 348.
60- وسائل الشیعه، ج 11 ص 384.
61- شرح نهج البلاغه (حدیدى)، ج 18 ص 135.
62- وسائل الشیعه، ج 15 ص 583.
63- بحار، ج 77 ص 52.
64- بحار، ج 71 ص 332.
65- بحار، ج 85 ص 162، میزان الحكمة، ج 3 ص 477، وسائل الشیعه، ج 15 ص 584.
